بی‌درکجا

دیگر «علاءالدین» پرآوازه‌ترین بازار ایرانی است. انگار این بازار همیشه شلوغ، قلب ارتباطی ایران است. حتی در راکدترین سال‌های اقتصادی، این ساختمان معروف رونق خود را از دست نداد. بله، ایرانی‌ها مشتریان طراز اول تلفن همراه بودند و اینک با ظهور نسل پیشرفته این ابزار ارتباطی، ذوق ایرانی‌ها نیز به همان اندازه، افزایش یافته است. آمار اقبال ایرانی‌ها به تلفن همراه بسیار تامل برانگیز است. «‌تنها در سال 93 شانزده میلیون ایرانی موبایل هوشمند خریداری کرده‌اند»، «اینترنت‌موبایل، هشت میلیون کاربر فعال دارد»، «بیست میلیون گوشی هوشمند در دست ایرانی‌ها می‌چرخد»، «تعداد پیامک‌های نوورز امسال، 2.3 میلیارد کاهش داشته است» این خبرها، حضور یک پدیده جدید در جامعه ایران را روایت می‌کنند. باید این پدیده را شناخت و برای آن اندیشه کرد. شاید هنوز زود باشد که از تاثیرهای شگرف این پدیده بر جامعه سخن گفت اما ارائه برنامه‌های پژوهشی و تضارب آراء ضروری است. تاکنون همایشی پژوهشی و علمی به این پدیده مهم اختصاص نیافته است. این ضرورت، یک ماه دیگر توسط پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جامه عمل می‌پوشد. 20 و 21  خرداد سال جاری همایش ملی «تلفن همراه هوشمند و سبک زندگی» با حضور صاحب‌نظران و پژوهشگران برجسته تلفن همراه برگزار خواهد شد. برای بررسی تهدیدها، فرصت‌ها، تاثیرها و ضرورت‌های مرتبط با تلفن همراه هوشمند، سراغ خسرو قبادی رییس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاددانشگاهی رفته‌ایم و هم درباره مساله تلفن همراه هوشمند و هم درباره برنامه‌های این همایش با او سخن گفته‌ایم. رییس این همایش ملی در این گفتگو از ضرورت تدبیر علمی در سیاستگذاری‌ها و مدیریت تهدیدها سخن گفت و ضمن تاکید بر آموزش فرهنگ استفاده از تلفن همراه هوشمند، اظهار داشت: «هرگونه رویکرد مبتنی بر جنبه‌های تهدیدی، فرصت‌های استفاده از ابزارهای ارتباطی را خواهد گرفت.»

***

به گواه وزیر ارتباطات، تلفن همراه هوشمند، بیست میلیون کاربر ایرانی دارد. برخی اعتقاد دارند، این پدیده با شتابی که در وضعیت فراارتباطی به وجود می‌آورد، سبک زندگی انسان ایرانی را تغییر خواهد کرد؟ نظر شما چیست؟

تلفن همراه هوشمند مثل همه ابزارهای ارتباطی تاثیر مستقیم، عمیق و شگرف بر سبک زندگی مردم خواهد گذاشت. این تاثیر عمیق اما به مفهوم تغییر بنیادی سبک زندگی نیست. جامعه ایرانی پیش از این در دروان مختلف با ابزارهای مدرن مواجه شده و تاثیر گرفته است. نوار کاست، رادیو، تلویزیون، ویدئو و... در زمان خود ابزارهای مترقی و مدرن بودند که ورود هر یک به جامعه ایرانی، اثر اساسی گذاشته است. این تاثیرگذاری‌ها گاه آنقدر عمیق بوده که روند جریان‌های مختلف را تشدید یا تغییر داده است. اما این تاثیر در سبک زندگی فردی و اجتماعی، به معنای تغییر و عوض کردن نظام فکری و سبک زندگی ایرانی نیست.  در تولید محتوای آن، دولت و جامعه توانستند – البته با تاخیر – اثر بگذارند و مناسب با ارزش‌های فرهنگی جامعه محتوا تولید کنند.

با توجه به همین تاثیرهای عمیق، برخی خانواده‌ها و همچنین کارشناسان نگرانی‌هایی چون تخریب امنیت اخلاقی، بحران روحی، انزوا در فضای واقعی، نقض حریم خصوصی و ... را درباره گسترش تلفن همراه هوشمند مطرح می‌کنند، شما تا چه حد نگران این موارد و مواردی از این دست هستید؟ این نگرانی‌ها چقدر جای تامل و اعتبار دارد و چه باید کرد؟

باید نخست بدانیم چرا نهاد خانواده در جوامعی مانند ایران جایگاه والا و ویژه‌ای پیدا کرده است. مهمترین ویژ‌گی‌های نهاد خانواده از نظر من در ایران، همدلی، همدردی و صمیمیت است. به میزانی که این همدلی و همدردی ‌ها و صمیمیت افزایش پیدا کند اعضای یک خانواده در حل مشکلات یکدیگر نقش مؤثری خواهند داشت و نهاد خانواده مستحکم‌تر خواهد شد. بگذریم از اینکه پدران و مادران در هر صورت و در نهایت حامی و حافظ فرزندان خود هستند. به دلیل وجود همین سه ویژگی است که نهاد خانواده در جامعه، حریم خصوصی اعضای آن است. منافع و مصالح این نهاد وجود عینی دارد و در برابر منافع و مصالح دیگر نهادهای اجتماعی کاملاً  معنادار است و تعصب بر سر آن و پایداری و فداکاری برای استمرار آن وجود دارد. حال اگر در درون این حریم خصوصی که شکل دهنده منافع و ایجاد عصبیت خاص برای آن است، حریم خصوصی دیگری پیدا شود یقیناً چالشهایی را با آن خواهد داشت. اگر در درون این حریم خصوصی غیر دیگری ولو به صورت مجازی وارد شود، دیوارها و حریم آن را خواهد شکست. همدلی ها و همزبانی ها را در آن مخدوش خواهد ساخت. بویژه آنکه استفاده از این ابزار نوعی اعتیاد هم فراهم می‌آورد؛ به این معنا که اعضای خانواده را هر یک به طور جداگانه به خود مشغول خواهد ساخت. اعضای خانواده به افراد جداگانه با زیست در جزیره‌های جداگانه تبدیل خواهند شد. فرصتی برای با هم بودن و به هم پرداختن پیدا نمی‌کنند و رفته رفته از هم بیگانه خواهند شد. در واقع خانه به خوابگاه تبدیل خواهد شد. چون استفاده زیاد و مستمر از تلفن همراه هوشمند، الگو های مصرف افراد را تغییر خواهد داد و در نهایت سبک زندگی افراد متفاوت خواهد شد. ممکن است افراد نوع پوشاک، خوراک و نوشاک  شان  بر اساس الگو هایی خارج از خانواده و در آموزه‌های فضای مجازی انتخاب کنند. آنگاه افراد خانواده عضو مجموعه بزرگتری به نام خانواده نخواهند بود بلکه عضو جامعه دیگری به نام جامعه مجازی خواهند بود. در نقطه مقابل هم می‌توان از همین ابزار برای تقویت پیوند میان خانواده‌های بزرگتر  استفاده کرد. فرض کینم فرزندانی از خانواده شهرهای دور یا خارج از کشور مشغول به تحصیل یا کار باشند، با استفاده از این ابزارها می‌توان  پیوند میان آنان را مستحکم‌تر کرد. یا خانواده‌های هسته‌ای کنونی را با خانواده‌های بزرگ سنتی در تاریخ گذشته ایران پیوند داد. پیوند برادران و خواهران که عضو خانواده بزرگتر بودند و الان هر کدام جداگانه زندگی می‌کنند همین‌طور پیوند میان عموزادگان و... .آن‌ها می‌توانند با پیام‌ها و ارتباط‌های از دور، گرمی‌بخش روابط خانوادگی در خانواده‌های هسته‌ای کنونی باشند.

به موضوع مهمی اشاره کردید. تلفن همراه هوشمند، گاهی به یک بیماری تبدیل می‌شود. بسیاری از خانواده‌ها، اعتقاد دارند، فضای مجازی و تلفن همراه هوشمند، جوان‌ها را دچار انزوا و توهم می‌کند، چه باید کرد؟

به نظرم باید قبل از هر چیز، به مقوله آموزش توجه کرد. ما باید به کودکان خود آموزش دهیم که چگونه از ماشین‌های جدید استفاده کنند تا به قول معروف اسیر ماشینیزم نشوند. تلفن همراه هوشمند اگر به این شتاب بالا وارد زندگی جمعی و فردی مردم شده، باید با همین شتاب نیز، محتوای آموزشی مرتبط طراحی شود و در اختیار مراکز و نهادهای آموزشی دولتی و خصوصی قرار گیرد. علاوه بر آموزش، رسانه‌ها نیز می‌توانند نقش اساسی در این حوزه داشته باشند. رسانه‌ها باید مرتب، فرهنگ استفاده از تلفن همراه هوشمند را ترویج کنند و مضرات استفاده نادرست از آن را یادآور شوند. خانواده‌ها باید بدانند، حریم خصوصی ارزش و جایگاه ویژه‌ای دارد و ابزار ارتباطی بدون مرزی مانند تلفن همراه هوشمند می‌تواند این سرمایه بسیار مهم را از بین ببرد.

عطف به سخنان شما، چه مدل‌هایی برای سیاستگذاری تلفن همراه وجود دارد؟ سیاستگذاران فرهنگی کشور ما چگونه باید با این پدیده مواجه شوند؟ وضعیت تلفن همراه هوشمند در جوامع پیشرفته چگونه است؟ آنها در مواجهه با این پدیده، چه سیاست هایی را اتخاذ کرده اند؟ وضعیت ما چگونه است آن طور که شما فرمودید ؟

نکته ای که به نظر من لازم و ضروری است در سیاستگذاری‌ ها به آن توجه شود آن است که بر اساس تجربه، نمی‌توان با سیاست قهر و غلبه به سراغ این پدیده ها رفت هرگونه رویکرد مبتنی بر جنبه های تهدیدی پدیده، فرصت‌های استفاده از آن را خواهد گرفت. در عرصه فرهنگی باید با ابزار فرهنگی و نرم وارد شد. یک رویکرد می‌تواند آن باشد، که در درون خانواده ها و جمع‌های صمیمی و خودمانی این شبکه را ایجاد و تقویت کرد و به خلاقیت ها، تفکرها و نوآوری‌های در زمینه تولید محتوای آن بها داد و با تشویق زمینه های رشد آن را فراهم کرد.

این پدیده چگونه بر وضعیت تفکر و جایگاه علم در جامعه ما تاثیر می‌گذارد؟ برخی می‌‎گویند ابزارهای ارتباطی جدید و برخط، انسان را از مطالعه عمیق و دقیق دور کرده و او را بی سواد به بار می‌آورد و برخی دیگر از گسترش آگاهی و سواد سخن می‌گویند.

این پدیده نیز مانند بسیاری از پدیده های دوران مدرن کارکرد دوگانه دارد. در برخی زمینه ها موجب افزایش آگاهی و سواد در برخی زمینه های دیگر ممکن است موجب اتلاف وقت و سرگرم شدن به امر پیش پا افتاده شود. اما اگر حتی کارکردهای آگاهی بخشی و گسترش سواد آن را هم در نظر داشته باشیم باید توجه کنیم که سواد و آگاهی و داشتن اطلاعات شرط لازم برای تفکر هست. اما شرط کافی نیست شرط کمال خود تفکر است. اگر انبوه اطلاعات نزد کسی باشد اما تعمق نکند و طبقه بندی و تحلیل نکند و بین ارکان و عناصر آن ارتباط برقرار نکند و آنها را مقایسه نکند، فایده چندانی مترتب نمی‌شود. بنابراین اگر این ابزارها آن قدر خود را مشغول کنند که فرصت تفکر را از دست بدهد در کارکرد مثبت خود هم آثار و نتایج چندانی نخواهد داشت.

بلاخره این پدیده آمده و نیاز به بررسی جدی تر دارد. شما رییس همایش «تلفن همراه هوشمند و سبک زندگی» هستید احتمالا اولین همایش علمی است که به این پدیده می پردازد. این همایش چه هدفی را دنبال می کند و دقیقا در پی پاسخ به کدام یک از پرسش‌های بنیادی و رفع نگرانی‌ها درخصوص این پدیده منحصر به فرد است؟

در شورای سیاستگذاری همایش اهداف مهمی بررسی و تصویب شده است که تبیین رویکردهای نظری مرتبط به وسائل ارتباط جمعی نوین بویژه تلفن همراه هوشمند و کمک به تعامل میان پژوهشگران، صاحبنظران، سازمان‌ها و نهادهای دست‌اندرکار، مجری و سیاستگذار  از آن جمله است. همچنین این همایش تلاش دارد، ضمن شناسایی فرصت‌ها و تهدیدهای تلفن همراه هوشمند، به تشریح وضعیت موجود نحوه استفاده از این ابزار ارتباطی بپردازد و در نهایت راهکارهای مناسبی برای مدیریت تلفن همراه هوشمند در دو سطح کاربران و سیاسگزاران ارائه کند. این هدفگذاری‌های کلان تا حدودی به سوالات شما درباره تلاش برای رفع و مدیریت نگرانی‌ها پاسخ می‌دهد. درکل حضور تلفن همراه در ایران، باید به مثابه یک مساله بنیادی، بررسی و تحلیل شود تا از آسیب‌های احتمالی آن جلوگیری و برای ارتقاء تاثیرهای مثبت آن برنامه‌ریزی شود. و این همایش به منزله برداشتن گام نخست در این راه طولانی است.

به‌نر می‌رسد، بحث مدیریت و سیاستگذاری یکی از دغدغه‌های جدی مسوولان این همایش است. آیا این همایش در صدد است، رهیافت‌های جدیدی را برای سیاستگذاری  و مدیریت تلفن همراه ارائه کند؟

تمام تلاش شورای سیاستگذاری و کمیته علمی آن است که بتواند به رهیافت‌هایی جدید برای مدیریت تلفن همراه ارائه کند اما می دانیم که این رهیافت‌ها برساخته‌های اجتماعی هستند و ما تلاش داشتیم با فراخوان‌های گسترده، صاحب‌نظران و متخصصان را برای پاسخ به نیازهای کلان جامعه در این حوزه، ترغیب کنیم و البته تاحدودی در این کار موفق شده‌ایم و مقاله‌های خوبی دریافت شده است.

با توجه به اینکه این همایش کمتر از یک ماه دیگر برگزار می‌شود و تنها یک هفته به مهلت ارسال مقاله مانده، قطعا باید بسیاری از مقالات دریافت شده باشد. اظهار کردید، مقالات خوبی نوشته شده، اگر صلاح می‌دانید در این باره بیشتر توضیح دهید.

بله این همایش 20 و 21 خرداد امسال برگزار می‌شود و تا آخر اردیبهشت فرصت ارسال مقاله باقی است. درباره موضوعات و کیفیت مقاله‌ها باید بگویم، بخشی از مقالات را صاحب نظران و اساتید برتر این حوزه نوشته‌اند. بیشتر  مقالات به محور تاثیرات و پیامدهای اجتماعی و فرهنگی استفاده از تلفن همراه هوشمند، تجارب، ظرفیت ها، ابعاد و فرصت های تلفن همراه هوشمند مربوط است. مقاله های خوبی نیز در حوزه های آینده پژوهی و خانواده و سبک زندگی ارائه شده است که قابل تامل هستند. این مقالات بیشتر از طرف اساتید، دانشجویان و پژوهشگران رشته های جامعه شناسی، ارتباطات، علوم تربیتی، علوم سیاسی و ... ارائه شده است. چرا که شورای سیاستگذاری اعتقاد دارد نگاه و بررسی بین رشته ای موضوع و توجه به ابعاد مختلف تلفن همراه هوشمند از دریچه رشته های مختلف می تواند ما در شناخت فرصتها و ظرفیتهای این حوزه و مدیریت بهتر آسیبها کمک نماید. تلاش خواهیم کرد نتایج این همایش در قالب مجموعه مقالات چاپ و منتشر شود تا بتواند منبع مطالعاتی و راهنمای خوبی برای پژوهش‌های بعدی و مدیران مرتبط باشد.

روزنامه ایران - پنجشنبه 6 خرداد 94 صفحه 16 لینک