بی‌درکجا

دقیقا زمانی که بسیاری از حوزویان، در جهان کوچک طلبگی بسان حجره‌های کوتاه، بست نشسته و بی‌هیچ اطلاعو ارتباطی با جهان خارج، به زیست تجریدی خود مشغول بودند، کسانی چون  سیدمحمد بهشتی، راه دیگری برای آموزش حوزوی گشود. آن روزها که هنوز خبری از تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات نبود، این مرد، با مهارت‌های بی‌‌مانندش، به اندازه یک نسل، نظام آموزشی حوزه را دگرگون ساخت. کنکاش در کار بزرگ او، به گفتگو با کسانی نیاز دارد که به‌دلیل حضور فعال در روزهای پیشاانقلاب حوزه، می‌توانند روای موثق آن روزها باشند. حجت‌الاسلام و المسلمین سیدهادی خسروشاهی، یکی از معدود افرادی است که ناگفته‌های بسیاری در تاریخ معاصر جهان اسلام دارد. خسروشاهی در پاسخ به سوالات ما، ابعادی نادیده از حیات علمی شهید دکتر بهشتی را نمایان می‌سازد.

 مطالعه آرا و نظرات شهید بهشتی نشان می دهد، ایشان به لزوم تحول در آموزش‌های حوزوی اعتقاد داشت. این باور چرا و چگونه در شهید بهشتی به وجود آمد؟

شهید بهشتی از آغاز ورود به حوزه علمیه و آشنایی با ساختار حوزه ها در اصفهان و قم و نجف و مشهد، با توجه به ویژگی‌هایی که داشت، بخوبی دریافت که حوزه‌ها، چه از لحاظ مدیریت و چه از لحاظ آموزش و کتاب‌هایی که تدریس می شود و دروسی که برای طلاب برنامه ریزی شده است، همگام با عصر و نیازهای زمان نیست، یعنی درواقع، جوابگوی پاسخ های جامعه نیست و باید تغییری در مسیر تکامل رخ دهد تا به توان همگام با شرایط زمان و مکان، پیش رفت. این احساس از همان آغاز ورود به حوزه در ایشان به وجود آمد و سرانجام و پس از مطالعات میدانی و آسیب شناسی علمی، به این باور رسید که باید یک تحول جامع در کل مسائل حوزه ها و بطور کلی روحانیت و مرجعیت، بوجود آید و در این راستا نیز باید گام هایی، به تدریج و آرام و منطقی برداشته شود.

آشنایی شهید بهشتی با فلسفه غرب و تحصیلات آکادمیک چه میزان بر این طرز تلقی تأثیر داشت؟

می توان گفت که آشنایی با فلسفه غرب و تحصیلات آکادمیک، در پیدایش این طرز تلقی نقش و تأثیر داشته است ولی پیدایش این تلقی، بازده منفی در زندگی و عملکرد ایشان نداشت. یعنی، ایشان پس از درک مشکلات و نواقص در حوزه ها، به فکر تخریب و براندازی نیافتاد، بلکه در اندیشه اصلاح و تکمیل و تکامل بود و روی همین اصل هم با روش مدبرانه‌ای، گام های مثبت و ارزشمندی در این راستا برداشت.

البته ما نمونه هایی از معاصرین را داریم که پس از آشنایی با این قبیل مسائل، از حوزه دور شده و به جمع روشنفکران سکولار پیوستند و درواقع راه انحرافی را در پیش گرفتند و در نتیجه نه تنها توفیقی در اصلاح جامعه روحانیت و روش های حوزه ها به دست نیاوردند، بلکه خود به افول و سقوط کشیده شدند که نمونه های بارز آنها در قرن اخیر سید احمد کسروی تبریزی، مهدی حکمی زاده، سید ابوالفضل برقعی، علی دشتی و نظائر آنها بودند..

برخی نه به صورت مستقیم که غیرمستقیم، تحصیلات بهشتی را موجب بروز التقاط(به‌گفته خود) در ایشان عنوان کرده اند، پاسخ شما به این شبهات چیست؟

آشنایی عمیق شهید بهشتی با مسائل علمی‌فلسفی و آکادمیک جدید، نه تنها موجب دوری ایشان از مبانی اصیل و یا پیدایش و بروز التقاط فکری در ایشان نگردید، بلکه ایشان را در پایبندی به اصول و مبانی صحیح و اساسی، استوارتر ساخت و روی همین اصل، شهید بهشتی هرگز در مسیر انحراف از اصول یا التقاط در مبانی و اصول، قرار نگرفت و در این مسیر اصولاً گامی برنداشت، بلکه برعکس، ایشان همواره کوشید که به تبیین صحیح و اصولی مبانی عقیدتی راستین بپردازد و از لحاظ شخصی نیز، یکی از پایبندترین عناصر و شخصیت های حوزوی، به مسائل عقیدتی ـ ایمانی بود و حتی در جزئیات زندگی خود، علاوه بر مسائل عبادی و اخلاقی، اصول و حقایق عقیدتی را مراعات می کرد که نمونه بارز آن، اقامه نماز در اول وقت آن، در همه شرایط، و در همه زمان ها و مکان ها بود... نسبت «التقاط» دادن به شهید بهشتی از آن نوع ظلم هایی است که هیچ پایه و اساس منطقی ندارد و به دور از مبانی انسانی‌اخلاقی است.

آیا می­توان تأسیس مدرسه حقانی را تلاش برای تحقق اندیشه های آموزشی شهید بهشتی دانست؟

قبل از تأسیس مدرسه حقانی، شهید بهشتی دبیرستان دین و دانش را در محله باجک قم تأسیس کرده بود که به تربیت جوانان دبیرستانی قم مشغول بود و همزمان، کلاس های علمی برای طلاب حوزه علمیه قم در همان دبیرستان بطور شبانه، برگزار کرد که در آن برنامه ها، دروس علمی جدید: فیزیک، شیمی، ریاضی، زبان خارجی، بطور سیستماتیک تدریس می شد که شخصیت های برجسته نظام اسلامی از جمله آیات و علماء عظام آقایان: مکارم، سبحانی، مصباح یزدی، مهدی حائری تهرانی، سید علی خامنه ای، سید محمد خامنه ای، زین العابدین قربانی و طلبه های نوجوانی چون حقیر و جناب دکتر مصطفی محقق داماد و دهها نفر دیگر در آن کلاس ها حضور می یافتند و البته در مراحل نخست، تعداد افراد شرکت کننده به دهها نفر می رسید که بعدها و به تدریج، کمتر شدند ولی دروس را با اشتیاق ادامه دادند. در مدرسه حقانی البته برنامه به شکل دیگری بود، یعنی دروس علوم دینی، به شکل سیستماتیک و با برنامه های جدید، برای طلابی که «انتخاب» می شدند تدریس می شد و به موازات آن دروس، برنامه های درسی علمی جدید نیز در آن مدرسه، مطرح بود.

نگاه شهید بهشتی به آموزش اصول و فروع دین در دنیای مدرن چه بود و در این جهت چه کارهایی انجام داد؟

نگاه شهید بهشتی به آموزش اصول و فروع دین در دنیای امروز، حفظ اصالت ها و دوری از بدعت ها و خرافات و مسائلی بود که از اسلام راستین سرچشمه نگرفته بودند، بلکه محصول جهل و نادانی و عوامفریبی و دکاندارانی بود که به نام مذهب، بر «عوام الناس» حکومت می کردند..

شهید بهشتی به مدرنیزه کردن تدریس علوم اسلامی پرداخت و کتب درسی قدیم را توسط بزرگانی ـ مثلاً علامه طباطبائی در موضوع فلسفه ـ و یا آیت الله علی مشکینی در فقه و اصول ـ و دیگران، به شکل روز و بطور ملخص، تنظیم نمودند و تدریس کردند و این امر البته نیاز به مدیریت علمی ویژه ای داشت که شهید بهشتی آن نوع مدیریت را به حد کافی دانست و با همکاری مدیریت اجرائی شهید قدوسی، توانست گام های برجسته ای را در مدرسه حقانی بردارد که به تدریج در بعضی از مدارس دیگر حوزه ها، آن روش ها و آن کتاب ها مورد استفاده اساتید و طلاب و دانشجویان قرار گرفت.

یکی از اقدامات بهشتی، همکاری در تألیف کتب درسی پیش از انقلاب بود، برخی این اقدام را مشروعیت بخشی به رژیم پهلوی عنوان و با آن مخالفت کردند. چگونه بهشتی که با رژیم سلطنتی مسأله داشت، حاضر به چنین کاری شد؟

همکاری شهید بهشتی در تهیه و تنظیم کتاب های دینی یا تاریخی مدارس رسمی، در دوران رژیم سابق، نه تنها مشروعیت بخشیدن به رژیم پهلوی نبود بلکه یک اقدام تأثیرگذار در تغییر و حذف برنامه های تخدیری ـ خرافی در کتب درسی میلیون ها دانش آموز کشور بود که به همت و همکاری مرحوم سید رضا برقعی و شهید دکتر محمد جواد باهنر این اقدام بعمل آمد و آثار گرانبها و ارزشمندی در تربیت میلیونها دانش آموز کشور، از خود به یادگار گذاشت.

مخالفت و اقدام منفی برخی از متحجران حوزوی یا بازاری یا روشنفکران چپ نما و قلابی، با این اقدام در واقع ناشی از جهل و نادانی و یا در راستای حفظ منافع نامشروع شخصی و گروهی بود. اقدام شهید بهشتی و یاران و همکارانش، نقش بسیار ارزشمند و قابل تقدیری در ایجاد تحول در اندیشه های نسل نو داشت... و رژیم که بظاهر از همکاری آقایان خوشحال بود، ناگهان با یک پدیده بیداری سازی در مدارس روبرو گردید که دیگر دیر شده بود. تهمت «مشروعیت بخشی به رژیم پهلوی» با نشر کتب دینی اصلاح شده برای تدریس در کل مدارس کشور، از همان نوع ظلم هایی است که شهید بهشتی همواره با آن نوع تهمت ها روبرو بود ولی با بردباری و متانت پذیرای آنها شد، تا به نتیجه مطلوب رسید..

در تألیف این کتب چه نوآوری و تحولی صورت گفت؟

این کتاب ها درواقع شامل حقایق مبانی اسلامی به زبان روز و به دور از اوهام و اباطیل و خرافات بود. آموزش های بیدارکننده و تأثیرگذاری در این کتاب ها به چشم می خورد کتاب های درسی پیشین، نه تنها فاقد آنها بود بلکه به نوعی تخدیرکننده و در راستای اهداف حاکمیت موجود بود.

این کتاب ها درواقع اقدامی زیرزمینی و از درون دستگاه های آموزشی رژیم بود که آثار آن قابل انکار نیست. البته چاپ عکس شاه و همسرش در آغاز این کتاب ها هم مربوط به مؤلفان کتاب ها نبود، بلکه وزارت مربوطه برای خوش‌رقصی به این اقدام مکرر! در همه کتاب ها مبادرت می ورزید که البته در نهایت نتیجه منفی تحویل می داد.

رویکرد ایشان در فعالیت های خارج از کشور، به ویژه در هامبورگ چه بود و چه دستاوردهایی داشت؟

در فعالیت های خارج از کشور، بویژه در آلمان رویکردهای علمی ـ منطقی ایشان، در بحران نبرد ایدئولوژی های چپ و راست با اسلام، در اوج بود.. تبیین صحیح ایدئولوژی اسلامی در کلاس ها و جلسات و برنامه های مرکز اسلامی هامبورگ ـ و دیگر شهرهای آلمان و اروپا ـ و نشر کتاب ها و رساله های فکری و ایدئولوژیک، از جمله گام های مثبت در این راستا بود.

مجموعه ای از بحث های ایدئولوژیک ایشان و نیز مباحثی را که در مرکز اسلامی هامبورگ صورت گرفته بود، اینجانب در همان دوران تحت عنوان «بررسی مبانی ایدئولوژی اسلامی» در یک مجموعه، منتشر کردم که بارها و بارها تجدید چاپ شد و مورد استفاده نسل جوان و دانشجویان ایرانی، در داخل و خارج گردید و درواقع در تبیین مبانی عقیدتی برای نسل جوان، یک «مانیفست» کامل عقیدتی بود.

نگاه آموزشی شهید بهشتی پس از انقلاب چگونه جلوه کرد؟

نگاه آموزشی شهید بهشتی پس از انقلاب تغییر ماهوی نداشت بلکه نوعی تغییر شکلی، مطابق با شرایط و زمان و مکان داشت یعنی استمرار همان روش های قبلی با ایجاد تحول و تکامل، برای نسل پس از انقلاب بود..

سمت رسمی و یا به اصطلاح اداری آیت الله بهشتی در آن زمان چه بود و با چه کسانی همکاری می کرد؟

ایشان در دفتر تألیف کتاب های درسی سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، کارشناسی ارشد دروس تعلیمات دینی بود و کتاب های دینی را از مقطع ابتدایی تا پایان دبیرستان تهیه و تنظیم می کردند و در همین رابطه با شخصیت هایی چون: شهید مرتضی مطهری، شهید محمد جواد باهنر، مرحوم دکتر علی گلزاده غفوری، رضا روزبه، سید رضا برقعی و آقا رضی شیرازی جلسات مشورتی داشتند و محتوای کتاب ها پس از بررسی در این جلسات، به تصویب نهایی می رسید و سپس چاپ می شد.

مشخصاً چه تغییر محتوایی در کتب درسی تدوینی بوجود آمد و نوع نوآوری ها در آن کتاب ها چگونه بود؟

کتاب های درسی تعلیمات دینی جدید در دوره دبیرستان شامل مباحثی عقیدتی بود نخست از مبدأ خلقت، توحید، آغاز می شود و سپس به مسئله جهان بینی الهی و نقش پیامبران در مدیریت جوامع بشری پرداخته می شود و معرفی «انسان» از دیدگاه اسلام ختم می گردد.

در بخش های بعدی مسائل مربوط به جامعه، تشکیل خانواده و در پایان مسائلی از قبیل: عدالت اجتماعی و اقتصاد از دیدگاه اسلام مطرح می شود.

«دفتر نشر فرهنگ اسلامی» که در آن دوران مرکز تجمع دوستان و همکاران کتب درسی دینی هم بود، در سال 1358 پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مجموعه ای از مباحث کتاب های درسی تعلیمات دینی را تحت عنوان کلی «شناخت اسلام» منتشر ساخت که با مراجعه به آن اهمیت موضوع روشن می گردد و همانطور که در پاسخ قبلی اشاره کردم این کتاب ها در ایجاد تحول فکری در میان دانش آموزان و نسل آینده کشور، بسیار تأثیرگذار بود و نوجوانان را با مفاهیم اصیل اسلامی آشنا می ساخت و همزمان، اشتباهات مکتب های فکری‌ـ اجتماعی دیگر را روشن می کرد.

به گفته بعضی از دوستان، ساواک پس از وصول گزارش های متعدد از تهران و شهرستان ها، به فکر تغییر کتاب های تعلیمات دینی افتاد و در سال 1355 نهادی تحت عنوان «اداره ملی و میهنی» تأسیس کردد که وظیفه آن بررسی کتاب های درسی و علوم انسانی بود و مسئولین آن اداره، پس از بررسی های زیاد، رسماً اعلام کردند که مؤلفان کتاب های تعلیمات دینی، به علت آموزش های جهاد و مبارزه افرادی ضد ملی و میهنی هستند و باید حذف شوند.. اما اوج گیری مبارزات مردم و آغاز دوره انقلاب اسلامی رژیم به هدف نرسید و نتوانست مؤلفان کتب تعلیمات دینی را حذف کند.

آخرین صبحانه شهیدبهشتی

خاطرات بنده با ایشان از آغاز آشنایی در دهه سی، در حوزه علمیه قم و در دوران اقامت در هامبورگ، یکی دو تا نیست.. بخشی از این خاطرات را همراه مکاتباتی که در دوران اقامت ایشان در آلمان داشتم در کتابی کوچک، تنظیم شده که آماده چاپ است و انشاءالله در آینده نه چندان دور چاپ خواهد شد.. (از هم اکنون پیشاپیش دوستان را به مطالعه آن کتاب ـ همراه با اسناد ـ دعوت می کنم!)

اما نقل یکی دو خاطره در این گفتگوی کوتاه بی مناسبت نخواهد بود:

1ـ شهید بهشتی به هنگام اقامت در قم، به موازات کارهای فرهنگی ریشه دار که به بعضی از آنها اشاره شد، یک جلسه ای  هم از فضلای آن دوران، ـ که هر کدام بعدها از اعاظم و ارکان نظام شدند ـ تشکیل داده بود برای بحث درباره چگونگی اساس و اصول یک حکومت اسلامی در عصر حاضر... این جلسات تحت عنوان جلسه علمی بحث ولایت، به کار خود ادامه می داد که سفر شهید بهشتی به خارج از کشور پیش آمد و ایشان رهسپار آن دیار نیز گردید. در آلمان ایشان تحقیق درباره بخشی از موضوع را که خود بر عهده گرفته بود، ادامه می داد و گزارش کار را هر چندی یک بار به یکی از اعضاء آن جلسه می فرستاد که یکی دو تا از آن «گزارش کار» ها را به اینجانب فرستاده بود که در «خاطرات مستند» خود متن آن ها را نقل کرده ام.

البته این جلسه پس از تفتیش منزل مرحوم آیت الله شیخ احمد آذری قمی و کشف اساسنامه آن، «لو» رفت و اغلب اعضاء جلسه دستگیر شدند که داستانی طولانی دارد و متأسفانه همزمان، هزاران فیشی که در این رابطه تهیه و تنظیم شده بود، توسط ساواک جمع آوری گشت و بعد از انقلاب هم علیرغم پی گیری، بدست نیامد. قسمتی از این ماجرا را آیت الله مصباح یزدی که درواقع دبیر جلسه بود، در خاطرات خود نقل کرده است.

2ـ آخرین خاطره را هم از آخرین دیدار دارم:

طبق قرار قبلی برای دیدار با آیت الله موسوی اردبیلی(حفظه الله) به محل دادگستری مرکزی رفته بودم.. صبح زود برای پرهیز از مسئله «ترافیک» کمی زودتر از قرار به محل رسیدم. آیت الله اردبیلی هنوز نیامده بودند. در محوطه سالن قدم می زدم که دیدم سربازی دم درب یک اطاق ایستاده است. پرسیدم این اطاق کیست؟ گفت: آیت الله بهشتی!.. فکر کردم که فرصتی پیش آمده که تجدید دیداری با ایشان داشته باشم، اما می دانستم که ایشان بدون قرار قبلی، کسی را نمی پذیرد... بهرحال به آن برادر گفتم که برو به آیت الله بهشتی بگو که فلانی از واتیکان آمده و قرار قبلی هم ندارد، اگر مقدور باشد مایل به دیدار است! سرباز به داخل اطاق رفت و برگشت و گفت: آقا می گویند من یک ربع به ساعت 8 وقت «صبحانه»ام هست، و سر ساعت هشت هم جلسه ای با قضات دارم، «اگر جسارت نیست همان موقع صبحانه تشریف بیاورند»! در وقت صبحانه به اطاق ایشان رفتم و مشکلات سفارت های ایران در خارج، بویژه حوزه مأموریت خودم را بیان کردم که ایشان گفتند: امشب جلسه مهمی در حزب داریم، معاون وزارت امورخارجه هم می آید، شب تشریف بیاورید محل حزب، هم در جلسه شرکت کنید و هم مشکلات را آنجا حل کنیم! بنده عذرخواهی کردم که چون تازه از خارج آمده ام و خسته هستم، بعید می دانم که بتوانم در آن جلسه قاعدتاً طولانی، حضور داشته باشم.

در این گفتگو بودیم که همان سرباز، صبحانه ایشان را آورد. نان و پنیری بود و یک استکان چائی کم رنگ! همین و بس! به ایشان گفتم: صبحانه شما همین است؟ نانی بیات و پنیری تقریباً خشک و یک چائی بظاهر بی رمق؟ شهید بهشتی خندید و به شوخی گفت: «آقای خسروشاهی! طلبگی است دیگر! ما که مثل جنابعالی هیزاکسلانسی نیستیم که صبحانه ای در شأن سفراء بخوریم! ».

این در همان ایامی بود که دشمنان ایشان در جرائد خود می نوشتند که در منزل بهشتی دریاچه مصنوعی وجود دارد که در آن یک قایق تفریحی کار می کند! و نهار و شام ایشان بوقلمون است و کباب برگ و صبحانه اش هم عسل مصفی است همراه با اطعمه و اشربۀ دیگر!

شهید بهشتی پس از عذرخواهی من از حضور در جلسه، مشکل سفارت ما را در واتیکان، با تلفن به معاونت وقت وزارت ـ جناب آقای حسین صادقی ـ منتقل نمود و حل کرد و من هم شب به محل حزب نرفتم و ایشان، آن شب ـ 7 تیر ـ در محل حزب، همراه بسیاری از برادران به شهادت رسید. و آقای صادقی هم از قلیل بازماندگان آن حادثه بود.